LÞch sö ViÖt Nam Khëi nghÜa Lý BÝ 1. ¸ch ®« hé cña nhµ L¬ng Vµo nöa ®Çu thÕ kû thø s¸u, ®Êt níc ta bÞ phong kiÕn nhµ L¬ng thèng trÞ. Nhµ L¬ng ®· chia l¹i c¸c khu vùc hµnh chÝnh, lËp thªm ch©u, ®Æt thªm quËn, tuyÓn thªm quan l¹i ®Ó thu vÐt thuÕ. Trång c©y d©u cao mét thíc (1) còng ph¶i nép thuÕ, thËm chÝ b¸n vî ®î con còng ph¶i ®ãng thuÕ. Nhµ L¬ng cßn thi hµnh chÝnh s¸ch ph©n biÖt ®èi xö rÊt gay g¾t. ChØ cã con ch¸u nhµ L¬ng vµ mét sè dßng hä lín (hä V¬ng, hä T¹...) míi ®îc giao gi÷ chøc vô quan träng. Thø sö ch©u Giao bÊy giê lµ Tiªu T, ngêi cïng mét hä víi vua L¬ng, næi tiÕng tham lam gian ¸c. Nh©n d©n ta ai ai còng ®em lßng o¸n hËn. Sö s¸ch Trung Quèc còng ph¶i thó nhËn Tiªu T "tµn b¹o mÊt lßng d©n". 2. Khëi nghÜa Lý BÝ Lý BÝ lµ mét hµo trëng ®Þa ph¬ng, quª ë huyÖn Th¸i B×nh (cã lÏ thuéc vïng hai bªn bê s«ng Hång, phÝa trªn thÞ x· S¬n T©y). Cã tµi, vâ giái mu cao, «ng cßn lµ ngêi rÊt mùc yªu níc, th¬ng d©n. Mét thêi gian, Lý BÝ cã gi÷ mét chøc quan nhá, coi viÖc qu©n ë Ch©u §øc (Hµ TÜnh). NhËn thÊy t×nh c¶nh c¬ cùc cña d©n, «ng ®em lßng ch¸n ghÐt chÝnh quyÒn ®« hé. Cuèi cïng, «ng tõ chøc vÒ quª nhµ, mu tÝnh viÖc lín. Nh©n lßng o¸n hËn qu©n L¬ng cña mäi ngêi, Lý BÝ ®· chiªu mé ®îc nhiÒu qu©n, tr÷ ®îc nhiÒu l¬ng thùc. ¤ng cßn liªn kÕt víi hµo kiÖt c¸c n¬i chuÈn bÞ cïng næi dËy. Theo sö cò, bÊy giê TriÖu Tóc vµ con lµ TriÖu Quang Phôc ë vïng Chu Diªn hëng øng ®Çu tiªn. TiÕp theo lµ Tinh ThiÒu, Ph¹m Tu cïng hµo kiÖt nhiÒu n¬i kh¸c. Tinh ThiÒu còng quª ë Th¸i B×nh. Häc giái, v¨n hay, nhng v× kh«ng thuéc dßng dâi quý téc nªn Tinh ThiÒu chØ ®îc phong chøc "canh cæng thµnh". BÊt b×nh, «ng kh«ng nhËn chøc, vÒ quª cïng Lý BÝ mu tÝnh khëi nghÜa. L·o tíng Ph¹m Tu, ngêi Thanh Tr× (Hµ Néi), bÊy giê ®· ngoµi s¸u m¬i, vÉn cïng líp trai lµng h¨ng say viÖc níc. Mïa xu©n n¨m 542, Lý BÝ phÊt cê næi dËy. Khëi nghÜa thµnh c«ng nhanh chãng. Trong vßng cha ®Çy 3 th¸ng, nghÜa qu©n ®· chiÕm ®îc hÇu hÕt c¸c quËn, huyÖn. Thø sö Tiªu T run sî, véi v· bá thµnh Long Biªn (Yªn Phong - B¾c Ninh) rót ch¹y vÒ Trung Quèc. Lý BÝ ®em qu©n vµo Long Biªn, æn ®Þnh t×nh h×nh mäi mÆt. §îc tin Long Biªn thÊt thñ, vua L¬ng lËp tøc h¹ lÖnh cho qu©n ph¶n c«ng chiÕm l¹i. Bän x©m lîc võa kÐo sang ®· bÞ Lý BÝ cho qu©n mai phôc ®¸nh tan. §Çu n¨m sau (543), vua L¬ng l¹i lÖnh cho qu©n sang x©m lîc lÇn n÷a. Bän tíng chØ huy qu©n L¬ng lóc nµy võa khiÕp sî, võa mÖt mái, ®ang cßn dïng d»ng cha d¸m tiÕn qu©n, Lý BÝ chñ ®éng ra qu©n ®ãn ®¸nh ®Þch ë b¸n ®¶o Hîp Phè (bÊy giê thuéc ch©u Giao). Qu©n L¬ng mêi phÇn chÕt ®Õn b¶y, t¸m. Tíng ®Þch bÞ giÕt gÇn hÕt, kÎ sèng sãt còng bÞ vua L¬ng b¾t ph¶i tù tö. 3. Dùng níc V¹n Xu©n ®éc lËp (544) Mïa xu©n n¨m 544, sau khi ®¸nh ®uæi ®îc qu©n ®« hé vµ ®¸nh lïi hai lÇn ph¶n c«ng x©m lîc cña nhµ L¬ng, Lý BÝ tù xng hoµng ®Õ tøc Lý Nam §Õ. Lý Nam §Õ lÊy tªn níc lµ V¹n Xu©n (2), ®Æt kinh ®« ë miÒn cöa s«ng T« LÞch (Hµ Néi) vµ cho dùng ®iÖn V¹n Thä (3) lµm n¬i vua quan häp bµn viÖc níc. TriÒu ®×nh gåm cã hai ban v¨n vâ. Ph¹m Tu ®îc cö ®øng ®Çu hµng quan vâ, Tinh ThiÒu ®øng ®Çu quan v¨n, TriÖu Tóc lµm th¸i phã (chøc quan cao, cét trô cña triÒu ®×nh), TriÖu Quang Phôc lµ tíng trÎ, cã tµi, còng ®îc träng dông. Lý Nam §Õ l¹i cho dùng mét ng«i chïa ®Æt tªn lµ chïa Khai Quèc (4). 4. Chèng qu©n L¬ng x©m lîc Th¸ng 5 n¨m 545, vua L¬ng l¹i ph¸i qu©n sang ®¸nh V¹n Xu©n. BÊy giê, nhµ L¬ng võa ®µn ¸p ®îc nh÷ng cuéc næi dËy cña n«ng d©n Trung Quèc, ®· dån søc vµo cuéc tÊn c«ng x©m lîc lÇn thø ba nµy. D¬ng Phiªu ®îc cö lµm thø sö ch©u Giao cïng víi TrÇn B¸ Tiªn, mét viªn tíng rÊt hiÕu chiÕn, tæ chøc cuéc x©m lîc. §Þch chia hai ®êng thñy, bé phèi hîp cïng tiÕn s©u vµo níc ta. Lý Nam §Õ ®em qu©n chèng cù ë vïng Lôc §Çu (thuéc H¶i D¬ng) nhng kh«ng c¶n ®îc ®Þch. Vua cho qu©n lui vÒ gi÷ thµnh ë cöa s«ng T« LÞch (Hµ Néi). Song thµnh b»ng ®Êt, lòy b»ng tre gç míi dùng kh«ng gi÷ ®îc l©u. Qu©n ®Þch ®ang m¹nh, tÊn c«ng rÊt ¸c liÖt. Thµnh T« LÞch vì, l·o tíng Ph¹m Tu tö trËn. Lý Nam §Õ l¹i ph¶i lui qu©n, ngîc s«ng Hång vÒ gi÷ thµnh Gia Ninh (ë miÒn ®åi nói ViÖt Tr×). Qu©n L¬ng ®uæi theo, v©y h·m, chiÕm ®îc thµnh Gia Ninh (®Çu n¨m 546). Lý Nam §Õ cïng víi tíng sÜ rót vµo miÒn nói Phó Thä. §îc sù ñng hé tÝch cùc cña nh©n d©n c¸c d©n téc, chØ vµi th¸ng sau Lý Nam §Õ ®· kh«i phôc ®îc lùc lîng, qu©n sè lªn tíi vµi v¹n ngêi, Lý Nam §Õ l¹i ®em qu©n vµ thuyÒn bÌ ra ®ãng ë hå §iÓn TriÖt. Hå §iÓn TriÖt nay thuéc x· Tø Yªn, huyÖn LËp Th¹ch, VÜnh Phóc, n»m bªn bê s«ng L«, c¸ch B¹ch H¹c kho¶ng 15km. Xa cã con ngßi th«ng s«ng víi hå, ba mÆt ®«ng, nam, b¾c cña hå lµ c¸c d¶i ®åi cao, phÝa t©y lµ nh÷ng ®åi thÊp h¬n vµ c¸nh ®ång tròng. Tõ s«ng L« chØ cã mét ®êng ®i vµo phÝa b¾c cña hå. ThÊy qu©n Lý Nam §Õ xuÊt hiÖn, qu©n L¬ng tõ Gia Ninh ngîc s«ng L« kÐo lªn tÊn c«ng. BÞ ®¸nh c¶n kÞch liÖt, qu©n L¬ng kh«ng tiÕn lªn ®îc, ph¶i ®ãng ë gi÷a ®ång trèng. Qu©n lÝnh mái mÖt, tíng chØ huy nhiÒu tªn còng ch¸n n¶n. Nhng TrÇn B¸ Tiªn võa hung h¨ng võa x¶o quyÖt. Nh©n mét ®ªm trêi ma to giã lín, y ®· thóc qu©n trµn vµo ®¸nh óp n¬i Lý Nam §Õ ®ãng qu©n. Kh«ng trë tay kÞp, qu©n ta tan vì nhanh chãng. Lý Nam §Õ l¹i ph¶i lui vµo ®éng KhuÊt L·o (Tam N«ng, VÜnh Phóc). Anh vua lµ Lý Thiªn B¶o, cïng Lý PhËt Tö (mét ngêi trong hä vµ lµ tíng cña Lý Nam §Õ) ®em mét c¸nh qu©n lui vµo Thanh Hãa. Vua trao quyÒn cho TriÖu Quang Phôc tiÕp tôc cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n L¬ng. Hai n¨m sau, Lý Nam §Õ mÊt. I Nöa cuèi thÕ kû 6 lµ mét thêi ®iÓm ®ét ph¸ lín trong lÞch sö h¬n ngµn n¨m chèng B¾c thuéc cña nh©n d©n ta. Nã ®îc ®¸nh dÊu bëi mét cuéc khëi nghÜa lín vµ tiÕp sau ®ã lµ mét thêi kú ®éc lËp t¹m thêi. Lý BÝ xuÊt th©n tõ mét hµo trëng ®Þa ph¬ng (1). Theo sö cò, quª «ng ë huyÖn Th¸i B×nh (2) (cã lÏ ë phÝa trªn thÞ x· S¬n T©y, trªn hai bê s«ng Hång), ®êi ®êi lµ nhµ hµo h÷u (thñ lÜnh ®Þa ph¬ng). Mét thêi, «ng cã ra lµm viÖc víi chÝnh quyÒn ®« hé, nhËn mét chøc quan nhá: gi¸m quËn (kiÓm so¸t qu©n sù) ë Cöu §øc, §øc Ch©u (§øc Thä, Hµ TÜnh). Yªu níc, th¬ng d©n, bÊt b×nh víi bÌ lò ®« hé, «ng sím bá quan, vÒ quª ë Th¸i B×nh. Vïng quª «ng cã Tinh ThiÒu, giái v¨n ch¬ng, lÆn léi sang kinh ®« nhµ L¬ng (Nam Kinh) xin bæ mét chøc quan (tríc n¨m 521). Nh ®· nãi, Nam triÒu Trung Quèc cho ®Õn thêi L¬ng, ph©n biÖt t«n ti chÆt chÏ gi÷a quý téc (danh gia väng téc) vµ b×nh d©n (hµn m«n). L¹i bé thîng th nhµ L¬ng lµ S¸i Tèn b¶o hä Tinh lµ hµn m«n, chØ cho ThiÒu lµm Qu¶ng D¬ng m«n lang tøc lµ ch©n canh cæng thµnh phÝa t©y kinh ®« KiÕn Khang. Tinh ThiÒu lÊy thÕ lµm xÊu hæ, kh«ng nhËn chøc, vÒ quª, cïng Lý BÝ mu tÝnh viÖc khëi nghÜa, chiªu tËp hiÒn tµi. BÊy giê Tiªu T lµm thø sö Giao Ch©u, Tiªu T lµ t«n thÊt nhµ L¬ng, tíc Vò L©m hÇu; hä Tiªu lµ mét trong nh÷ng cù téc Hoa B¾c dêi vÒ Nam, uy quyÒn rÊt lín. ChÝnh sö Trung Quèc (L¬ng th, TrÇn th) còng ph¶i nhËn r»ng Tiªu T lµ mét kÎ "tµn b¹o, mÊt lßng d©n". Lý BÝ, nh©n lßng o¸n hËn cña d©n, ®· liªn kÕt víi hµo kiÖt c¸c ch©u thuéc miÒn ®Êt níc ta (3) ®ång thêi næi dËy chèng L¬ng (4). Theo sö cò cña ta, thñ lÜnh Chu Diªn (ngo¹i thµnh Hµ Néi) lµ TriÖu Tóc vµ con lµ TriÖu Quang Phôc, phôc tµi ®øc Lý BÝ ®· ®em qu©n theo tríc tiªn (vïng quª Lý - TriÖu gi¸p víi nhau). Ph¹m Tu (cã ®Òn thê ë Thanh LiÖt, Thanh Tr×, Hµ Néi) còng lµ mét tíng tµi cña Lý BÝ tõ buæi ®Çu khëi nghÜa. Cuéc khëi nghÜa thµnh c«ng nhanh. §øng tríc cuéc khëi nghÜa lín, cã sù liªn kÕt gi÷a c¸c ®Þa ph¬ng. Tiªu T khiÕp h·i, kh«ng d¸m chèng cù, véi sai ngêi mang vµng b¹c cña c¶i ®ót lãt cho Lý BÝ råi ch¹y trèn vÒ ViÖt Ch©u (b¾c Hîp Phè) vµ Qu¶ng Ch©u. Næi dËy tõ th¸ng 1 n¨m 542 (th¸ng Ch¹p n¨m §¹i §ång thø 7), kh«ng qu¸ 3 th¸ng, nghÜa qu©n ®· chiÕm ®îc ch©u thµnh Long Biªn (B¾c Ninh). Sau nh÷ng giê phót kinh hoµng buæi ®Çu, chÝnh quyÒn nhµ L¬ng lËp tøc cã ph¶n øng ®èi phã. Th¸ng 4 n¨m 542 (th¸ng Ba n¨m §¹i §ång thø 8), vua L¬ng sai thø sö ViÖt Ch©u lµ TrÇn HÇu, thø sö La Ch©u lµ NÞnh C, thø sö An Ch©u lµ Lý TrÝ, thø sö ¸i Ch©u lµ NguyÔn H¸n, tõ 2 phÝa b¾c nam Giao Ch©u cïng tiÕn ®¸nh nghÜa qu©n Lý BÝ. Cuéc ph¶n kÝch nµy cña giÆc L¬ng ®· hoµn toµn thÊt b¹i. NghÜa qu©n th¾ng lín vµ n¾m quyÒn lµm chñ ®Êt níc. Tõ ®ång b»ng B¾c bé, Lý BÝ ®· kiÓm so¸t ®îc tíi vïng §øc Ch©u (Hµ TÜnh) ë phÝa Nam vïng b¸n ®¶o Hîp Phè ë phÝa B¾c. BÞ thua ®au, vua L¬ng l¹i sai thø sö Cao Ch©u lµ T«n Quýnh, thø sö T©n Ch©u lµ L Tö Hïng ®iÒu khiÓn binh m· ®i ®¸nh Lý BÝ vµo mïa ®«ng n¨m Êy. Bän nµy dïng d»ng kh«ng chÞu tiÕn qu©n, lÊy cí mïa xu©n lam chíng, xin ®îi mïa thu h½ng khëi binh. Nhng thø sö Qu¶ng Ch©u lµ Tiªu ¸nh (còng lµ t«n thÊt nhµ L¬ng) kh«ng nghe. Vò L©m hÇu Tiªu T còng thóc giôc thªm. Cho nªn bän T«n Quýnh, Tö Hïng bÊt ®¾c dÜ ph¶i ®éng binh (th¸ng 1 n¨m 543). Chñ ®éng ®¸nh giÆc, nghÜa qu©n Lý BÝ tæ chøc mét trËn tiªu diÖt chiÕn lín ngay trªn miÒn cùc b¾c Ch©u Giao. Cuéc chiÕn diÔn ra ë Hîp Phè. Qu©n giÆc, 10 phÇn chÕt tíi 7, 8 phÇn, bän sèng sãt ®Òu tan vì c¶, tíng sÜ ng¨n cÊm còng kh«ng ®îc. Bän T«n Quýnh, L Tö Hïng ph¶i dÉn tµn binh quay vÒ Qu¶ng Ch©u. Tiªu T d©ng tê kh¶i vÒ triÒu, vu cho T«n Quýnh, Tö Hïng "giao th«ng víi giÆc, dïng d»ng kh«ng tiÕn qu©n". ThÊy qu©n lÝnh bÞ thiÖt h¹i qu¸ nÆng, L¬ng Vò §Õ xuèng chiÕu b¾t c¶ 2 tªn tíng cÇm ®Çu bÞ téi chÕt ë Qu¶ng Ch©u. Sau khi ®¸nh lui hai ®ît ph¶n c«ng cña quan l¹i nhµ L¬ng, Lý BÝ l¹i ph¶i lo ®èi phã víi cuéc x©m lÊn cña Cham Pa ë phÝa Nam. Biªn giíi phÝa B¾c cña Cham Pa lóc nµy lµ d¶i Hoµnh S¬n. Vua Cham Pa Ru-®ra-vac-man I nh©n c¬ héi bän quan l¹i Trung Hoa ë Giao Ch©u bÞ ®¸nh ®uæi vµ Lý BÝ cßn ®ang dån qu©n ®èi phã trªn biªn thïy phÝa B¾c, ®· ®em qu©n ®¸nh ph¸ §øc Ch©u (Hµ TÜnh) vµo th¸ng 5 n¨m 543. Lý BÝ cö tíng Ph¹m Tu mang qu©n vµo ph¬ng Nam ®¸nh tan qu©n Cham Pa ë Cöu §øc. Vua Cham Pa ph¶i ch¹y trèn vÒ níc. ThÕ lµ biªn giíi phÝa Nam còng t¹m yªn. II Khëi nghÜa Lý BÝ ®· hoµn toµn th¾ng lîi. Nã kÕ tôc vµ ph¸t huy truyÒn thèng ®Êu tranh giµnh l¹i quyÒn ®éc lËp d©n téc mµ cuéc khëi nghÜa Hai Bµ Trng ®· phÊt cê ®Çu tiªn trong thêi kú chèng B¾c thuéc. Nhng ®¹i biÓu cho d©n téc thêi kú nµy kh«ng cßn lµ c¸c L¹c tíng quý téc ¢u L¹c cò mµ lµ tÇng líp "hµo trëng ®Þa ph¬ng". Sau nh÷ng th¾ng lîi trªn c¶ hai chiÕn trêng biªn giíi B¾c, Nam, giµnh l¹i vµ b¶o toµn l·nh thæ c¬ b¶n tõ thêi dùng níc ®Çu tiªn, mïa Xu©n, th¸ng Giªng theo lÞch Tr¨ng (2-544), Lý BÝ dùng lªn mét níc míi, víi quèc hiÖu V¹n Xu©n, ®ãng ®« ë miÒn cöa s«ng T« LÞch (Hµ Néi). Sö cò (§¹i ViÖt sö ký) ®· hoµn toµn cã lý khi b×nh luËn r»ng, víi quèc hiÖu míi, ngêi ®øng ®Çu Nhµ níc V¹n Xu©n cã ý "mong x· t¾c ®îc bÒn v÷ng mu«n ®êi". Lý BÝ lµ ngêi ViÖt Nam ®Çu tiªn tù xng hoµng ®Õ, ViÖt ®Õ theo sö B¾c (Tù trÞ th«ng gi¸m) hay Nam ®Õ theo sö Nam. Vµ b·i bá chÝnh sãc (lÞch) cña Trung Quèc, «ng còng ®Æt cho V¹n Xu©n vµ triÒu ®¹i míi mét niªn hiÖu riªng. §¹i §øc theo sö B¾c hay Thiªn §øc theo sö Nam (Thiªn §øc ph¶i h¬n, v× kh¶o cæ häc ®· t×m thÊy nh÷ng ®ång tiÒn Thiªn §øc ®óc thêi Lý Nam §Õ). Xng ®Õ, ®Þnh niªn hiÖu riªng, ®óc tiÒn riªng, lÊy Nam ®èi chäi víi B¾c, lÊy ViÖt ®èi s¸nh víi Hoa, nh÷ng ®iÒu ®ã nãi lªn sù trëng thµnh cña ý thøc d©n téc, lßng tù tin v÷ng ch¾c ë kh¶ n¨ng tù m×nh v¬n lªn, ph¸t triÓn mét c¸ch ®éc lËp. §ã lµ sù ngang nhiªn phñ ®Þnh quyÒn lµm "b¸ chñ toµn thiªn h¹" cña hoµng ®Õ ph¬ng B¾c, v¹ch râ s¬n hµ, c¬ng vùc, vµ lµ sù kh¼ng ®Þnh døt kho¸t r»ng nßi gièng ViÖt ph¬ng Nam lµ mét thùc thÓ ®éc lËp, lµ chñ nh©n cña ®Êt níc vµ nhÊt ®Þnh giµnh quyÒn lµm chñ vËn mÖnh cña m×nh. Lý Nam §Õ còng lµ ngêi ®Çu tiªn nhËn ra vÝ trÝ ®Þa lý trung t©m ®Êt níc cña miÒn s«ng níc T« LÞch. Hµ Néi cæ, tõ gi÷a thÕ kû 6 bíc lªn hµng ®Çu cña lÞch sö ®Êt níc. C¬ cÊu triÒu ®×nh míi, h¼n cßn s¬ sµi, nhng ngoµi hoµng ®Õ ®øng ®Çu, bªn díi ®· cã hai ban v¨n vâ. Tinh ThiÒu lµm tíng v¨n, Ph¹m Tu lµm tíng vâ, TriÖu Tóc lµm th¸i phã, Lý Thôc Man ®îc cö lµm tíng qu©n coi gi÷ mét miÒn biªn c¶nh, tõ §ç §éng (Thanh Oai, Hµ T©y) ®Õn §êng L©m (Ba V×?) "®Ó phßng ngõa Di L·o" (6) TriÒu ®×nh V¹n Xu©n lµ m« h×nh, lÇn ®Çu tiªn, ®îc ViÖt Nam th©u hãa vµ ¸p dông, cña mét c¬ cÊu nhµ níc míi, theo chÕ ®é tËp quyÒn trung ¬ng. Lý Nam §Õ cho x©y mét ®µi V¹n Xu©n ®Ó lµm n¬i v¨n vò b¸ quan triÒu héi. Lóc nµy PhËt gi¸o ®ang ph¸t triÓn m¹nh ë níc ta còng nh ë Trung Hoa. Giíi t¨ng ni lµ tÇng líp trÝ thøc ®¬ng thêi, ch¾c ch¾n ®· ñng hé Lý Nam §Õ. ChÝnh mét ngêi trong hä «ng vµ lµm tíng cho «ng ®· mang mét c¸i tªn ®îm mÇu s¾c sïng b¸i PhËt tæ: ®ã lµ Lý PhËt Tö. Nhµ níc V¹n Xu©n, dï míi dùng, còng bá tiÒn x©y mét ng«i chïa lín, sau trë thµnh mét trung t©m PhËt gi¸o vµ PhËt häc lín cña níc ta. §ã lµ chïa Khai Quèc, tiÒn th©n cña chïa TrÊn Quèc ë Hµ Néi sau ®ã. Ngay c¸i tªn, "chïa Më Níc" còng ®· hµm chøa nhiÒu ý nghÜa! VÒ níc V¹n Xu©n, sö cò chØ chÐp vÎn vÑn cã tõng Êy chuyÖn. Lý Nam §Õ cßn lµm vua ®Õn n¨m 548 míi mÊt. Nhng thËt ra níc V¹n Xu©n chØ ®îc t¬ng ®èi yªn hµn cã h¬n mét n¨m. Mïa hÌ n¨m 545, Nam Kinh l¹i ph¸t ®éng cuéc ph¶n c«ng chinh phôc lÇn thø ba. Cuéc chiÕn lÇn nµy gay go ¸c liÖt h¬n tríc nhiÒu. iii GÇn nh ®ång thêi víi cuéc næi dËy cña Lý BÝ ë Ch©u Giao, t¹i miÒn nói Qu¶ng Ch©u, nh©n d©n c¸c téc thiÓu sè (Lý L·o) còng næi dËy nhiÒu. Lò con ch¸u c¸c viªn tíng lÇn tríc ®îc cö ®i ®¸nh Lý BÝ thÊt b¹i vµ bÞ xö tö, còng næi dËy lµm lo¹n. Qu¶ng Ch©u n¸o ®éng. Hai n¨m 543, 544, nhµ L¬ng ph¶i lo viÖc ®¸nh dÑp ë ch©u Qu¶ng. §Çu n¨m 545, nhµ L¬ng b¾t ®Çu tæ chøc cuéc x©m lîc V¹n Xu©n nh»m chinh phôc l¹i ch©u Giao, "thuéc quèc" cò. D¬ng Phiªu ®îc cö lµm thø sö ch©u Giao. TrÇn B¸ Tiªn, viªn tíng vò dòng xuÊt th©n "hµn m«n" nhng cã c«ng ®¸nh dÑp ch©u Qu¶ng, ®îc cö lµm t m· Giao Ch©u, lÜnh th¸i thó Vò B×nh, cïng D¬ng Phiªu tæ chøc cuéc chinh phôc V¹n Xu©n. Trong qu¸ tr×nh ®µn ¸p Qu¶ng Ch©u, TrÇn B¸ Tiªn ®· thu n¹p, tæ chøc ®îc mét ®éi qu©n riªng, kho¶ng 3.000 ngêi, vò dòng, thiÖn chiÕn, khÝ giíi tèt. D¬ng Phiªu vui mõng, cho B¸ Tiªn gi÷ chøc kinh lîc (phô tr¸ch t¸c chiÕn). Qu©n x©m lîc, sö còng kh«ng chÐp râ sè lîng, gåm nhiÒu bé phËn hîp thµnh, qu©n triÒu ®×nh, qu©n riªng cña B¸ Tiªn, qu©n cña thø sö mÊy ch©u ë ph¬ng Nam kÒ cËn Giao Ch©u ®îc lÖnh tËp trung ë Phiªn Ngung (Qu¶ng Ch©u). NhiÒu qu©n sÜ sî ®i xa, nhiÒu tíng sÜ ng¹i ngÇn, bµn lïi, can ng¨n D¬ng Phiªu kh«ng nªn ph¸t qu©n sang Giao Ch©u. TrÇn B¸ Tiªn lµ viªn tíng hiÕu chiÕn, cÇu c«ng, ®· khÝch ®éng D¬ng Phiªu vµ cÊt qu©n tiªn phong ®i tríc. Tõ Phiªn Ngung, thñy bé phèi hîp, qu©n TrÇn B¸ Tiªn h¼n ®· ®i theo con ®êng ven biÓn ®«ng b¾c ngµy xa M· ViÖn ®· më. Th¸ng 7 n¨m 545, qu©n x©m lîc tiÕn s©u vµo miÒn néi ®Þa lu vùc s«ng Hång (7). Theo TrÇn Th, qu©n V¹n Xu©n cã kho¶ng vµi v¹n ngêi gi÷ thµnh ë cöa s«ng T« LÞch, chiÕn ®Êu chèng giÆc. Thµnh ®Êt, lòy tre gç, kh«ng mÊy kiªn cè, bÞ TrÇn B¸ Tiªn thóc giôc qu©n vò dòng c«ng thµnh r¸o riÕt. Lý Nam §Õ buéc ph¶i lui binh ngîc s«ng Hång, vÒ gi÷ thµnh Gia Ninh trªn miÒn ®åi nói trung du vïng ng· ba s«ng Trung Hµ - ViÖt Tr×. Theo thÇn tÝch ®Òn Thanh LiÖt, trong cuéc chiÕn ®Êu ë cöa s«ng T« LÞch, l·o tíng Ph¹m Tu cña níc V¹n Xu©n non trÎ ®· oanh liÖt hy sinh vµo ngµy 20 th¸ng b¶y n¨m Êt Söu (8-545). ChiÕn ®Êu chèng qu©n L¬ng x©m lîc, Lý Nam §Õ chØ dùa vµo mét ®éi qu©n míi häp, co côm ë mét vµi thµnh lòy mµ cè thñ. Lùc lîng kh¸ng chiÕn do thÕ mµ bÞ søt mÎ, suy yÕu dÇn. H¹ ®îc thµnh T« LÞch, TrÇn B¸ Tiªn l¹i tung qu©n lªn bao v©y vµ tÊn c«ng thµnh Gia Ninh, ®ång thêi cö ngêi b¸o tin th¾ng trËn cho chñ tíng giÆc D¬ng Phiªu ë tuyÕn sau biÕt. §· qua ®i c¸i do dù buæi ®Çu, D¬ng Phiªu liÒn ®em hËu qu©n tíi tiÕp øng cho TrÇn B¸ Tiªn. Côc diÖn cè thñ cña Lý Nam §Õ ë thµnh Gia Ninh kÐo dµi suèt mïa kh« n¨m 545. Sang th¸ng 2 n¨m 546, qu©n vò dòng cña B¸ Tiªn, cã hËu qu©n D¬ng Phiªu tíi phèi hîp, bao v©y vµ c«ng ph¸, cuèi cïng ®· h¹ ®îc thµnh Gia Ninh vµo ngµy 25. Nhng Lý Nam §Õ cïng mét sè binh tíng ®· tho¸t ch¹y ®îc vµo miÒn ®éng L·o ë T©n X¬ng (miÒn ®åi nói VÜnh Phóc trªn lu vùc s«ng L«). §Õn ®©y, kÕt thóc giai ®o¹n gi÷ thµnh cè thñ cña cuéc kh¸ng chiÕn. ChiÕn tranh gi÷ níc chuyÓn sang mét h×nh th¸i kh¸c. Lý Nam §Õ vµo vïng nói rõng ViÖt B¾c, ngoµi sè binh tíng cßn l¹i sau trËn thÊt thñ Gia Ninh, ®· mé thªm ®îc nhiÒu nghÜa qu©n. NghÜa qu©n dùng l¸n tr¹i trong rõng, h¹ nhiÒu c©y rõng, xÎ v¸n ®ãng thuyÒn bÌ. Sau mét thêi gian chØnh ®èn l¹i lùc lîng, th¸ng 10 n¨m 546, Lý Nam §Õ l¹i kÐo qu©n tõ trong nói rõng "Di L·o" ra h¹ thñy tr¹i ë vïng hå §iÓn TriÖt. Hå §iÓn TriÖt (tªn n«m lµ §Çm Miªng) thuéc x· Tø Yªn huyÖn LËp Th¹ch, tØnh VÜnh Phóc (8), n»m bªn bê s«ng L«, c¸ch B¹ch H¹c kho¶ng 15 km vÒ phÝa b¾c. HiÖn nay hå cßn réng kho¶ng 50 mÉu, dµi kho¶ng 1 km, khóc réng nhÊt kho¶ng 400 m, cã 7 ng¸ch lín vµ nhiÒu ng¸ch nhá, mïa kh« níc vÉn cßn s©u 3 - 4 m. Hå c¸ch s«ng L« 300 m, xa cã mét con ngßi th«ng ra s«ng nµy. Ba phÝa ®«ng, nam, b¾c lµ mét d¶i ®åi cao gåm mÊy chôc qu¶ gß, céng h¬n 300 mÉu; phÝa t©y cã mét d¶i ®åi thÊp, chØ cao h¬n mÆt níc chõng 2 - 3 m, bÞ ®øt ®o¹n mét kho¶ng réng 180 m, lµm thµnh cöa hå, th«ng víi vïng chiªm tròng, ch»m lÇy réng hµng ngh×n mÉu. Theo truyÒn thuyÕt d©n gian, nghÜa qu©n Lý Nam §Õ ®· ®ãng tr¹i trªn d¶i ®åi nµy, thuyÒn bÌ th¶ ®Çy mÆt hå. Cã mét qu¶ ®åi, gäi lµ thµnh DÒn, hay thµnh LÜnh, t¬ng truyÒn lµ b¶n doanh cña triÒu ®×nh V¹n Xu©n. Mét qu¶ ®åi cao nhÊt ë s¸t bê hå, mang tªn ®åi Vua Ngù, tõ ®Êy cã thÓ nh×n râ B¹ch H¹c, ViÖt Tr×. T¬ng truyÒn Lý Nam §Õ hµng ngµy lªn ®ã quan s¸t ®Þch ë cöa s«ng L« (s«ng Lu hay L©u, theo sö cò), phÝa B¹ch H¹c, vµ ®«n ®èc qu©n sÜ ®Ïo thuyÒn ®éc méc. Quanh hå, cã nhiÒu bÕn, nh bÕn Ch¶y, nh©n d©n lu truyÒn lµ bÕn vua t¾m, níc rÊt trong, bÕn Bªu, n¬i ®Ëu c¸c thuyÒn chiÕn ®éc méc... ChØ cã mét ®êng ®éc ®¹o tõ bê s«ng L« ®i vµo phÝa b¾c hå. HiÖn nay, 4 th«n thuéc x· Tø Yªn ®Òu ë trªn d¶i ®åi ®ã, c¶ 4 th«n ®Òu cã ®Òn thê Lý Nam §Õ, Lý Thiªn B¶o (anh ruét Lý Nam §Õ). Nhng c¨n cø §iÓn TriÖt rÊt hiÓm yÕu, khã ®¸nh, khÝ thÕ nghÜa qu©n ®ang håi phôc, dòng c¶m chÆn ®Þch c¶ díi níc lÉn trªn bé. Qu©n L¬ng chØ côm l¹i ë vßng ngoµi cöa hå, kh«ng d¸m tiÕn s©u n÷a. Nhng TrÇn B¸ Tiªn lµ viªn tíng cã kinh nghiÖm dông binh, biÕt quyÕt ®o¸n, ®· triÖu tËp c¸c tíng l¹i, bµn ®¸nh. B¸ Tiªn nãi víi tíng sÜ: "Qu©n ta ®i ®¸nh ®· l©u, tíng sÜ mái mÖt, tr¶i th¸ng n¨m, cø gi÷ lÉn nhau, sî ®ã kh«ng ph¶i lµ kÕ hay. V¶ qu©n ta lµ c« qu©n kh«ng cã tiÕp viÖn, ®· vµo s©u trong tim bông ngêi ta, nÕu ®¸nh mét trËn mµ kh«ng th¾ng, th× cßn mong g× sèng toµn vÑn? Nay nhê vµo chç chóng thua ch¹y lu«n, nh©n t×nh cha v÷ng ch·i, qu©n Di L·o « hîp, dÔ bÞ ®¸nh diÖt, chÝnh lµ lóc nªn cïng xuÊt qu©n, liÒu chÕt mµ ®¸nh, chø v« cí dõng l¹i, th× c¬ héi qua ®i mÊt". C¸c tíng cña B¸ Tiªn ®Òn nÝn lÆng, kh«ng tªn nµo d¸m hëng øng (TrÇn Th, q.1). Nh÷ng nhµ qu©n sù häc thêi sau cã thÓ lÊy lµm tiÕc r»ng Lý Nam §Õ ®· kh«ng kÞp thêi lîi dông thêi c¬ khi ®Þch cßn ®ang lóng tóng, hoang mang ®Ó tæ chøc tiÕn c«ng tríc, giµnh thÕ chñ ®éng trªn chiÕn trêng. Sau nh÷ng thÊt b¹i buæi ®Çu ë T« LÞch, ë Gia Ninh (còng v× qu¸ ham gi÷ thµnh cè thñ), Lý Nam §Õ ®· cã phÇn trï trõ, thiÕu c¬ng quyÕt, khiÕn TrÇn B¸ Tiªn cã thêi gian dß biÕt ®îc t×nh h×nh bªn ta råi nhanh chãng dèc toµn lùc lîng chñ ®éng më cuéc tiÕn c«ng tríc. Buæi s¸ng, chñ tr¬ng ®¸nh cña B¸ Tiªn kh«ng ®îc sù hëng øng cña ®¸m tíng sÜ díi quyÒn. Nhng ®ªm Êy, nh÷ng trËn ma lò cuèi mïa ®· khiÕn cho níc s«ng L« ®ét nhiªn lªn to, trµn vµo vïng ch»m ao vµ ruéng tròng, níc ngËp trµn, ch¶y nh rãt vµo hå, thuyÒn lín cã thÓ ®i l¹i tha hå mµ khu c¨n cø nghÜa qu©n trë thµnh mét vïng c« ®¶o gi÷a biÓn níc mªnh m«ng... Lîi dông níc lín, TrÇn B¸ Tiªn xua chiÕn thuyÒn x«ng trËn, ®¸nh trèng reo hß mµ tiÕn vµo §iÓn TriÖt. Lý Nam §Õ vµ nghÜa qu©n bÞ ®Þch tËp kÝch bÊt ngê, kh«ng kÞp phßng bÞ, kh«ng sao chèng ®ì næi. TrÇn Th chÐp râ vÒ cuéc tÊn c«ng cña qu©n L¬ng trong ®ªm ma lò ®ã. TruyÒn thuyÕt d©n gian vïng Tø Yªn còng ghi nhí r»ng do mét ®ªm cã trËn lò to, níc trµn vµo ®ång, qu©n ®Þch vît thuyÒn vµo ®¸nh. Qu©n ta thua. §ª Th¸c lµ trµn ruéng chiªm - mïa, so víi c¸c trµn ruéng kh¸c th× nã kh«ng lÇy thôt b»ng (hiÖn nay ®îc ®¾p thµnh ®êng ®i vµo x· §«ng ThÞnh). §Êy lµ con ®êng duy nhÊt cã thÓ rót vÒ phÝa Tam §¶o. Lµ mét viªn tíng giái vµ hiÓm ®éc, cã lÏ TrÇn B¸ Tiªn ®· cè t×nh ®¸nh chÑn ba mÆt rót vµo ®Êt liÒn nh»m dån nghÜa qu©n xuèng dßng L« mªnh m«ng níc lò. Qu©n ta ®æ xuèng cíp ®êng vµo ®Êt liÒn, më mòi ph¶n c«ng ®Ém m¸u ë chç §ª Th¸c nhng kh«ng ®îc, ®µnh ph¶i ®a Lý Nam §Õ xuèng thuyÒn sang h÷u ng¹n s«ng L«, råi ®Ó tr¸nh sù truy tÇm cña giÆc, Lý Nam §Õ l¹i ph¶i tÝnh kÕ vît s«ng Thao mét lÇn n÷a. §©y lµ trËn ®¸nh lín cuèi cïng cña Lý Nam §Õ. Sau lÇn thÊt b¹i lín thø ba nµy, «ng ph¶i vµo n¬ng n¸u trong ®éng KhuÊt L·o (Tam N«ng, VÜnh Phóc) (9). "§éng KhuÊt L·o" lµ tªn mét khu ®åi hiÖn n»m gi÷a 2 x· V¨n Lang vµ Cæ TuyÕt thuéc huyÖn Tam N«ng (VÜnh Phóc) gåm 3 qu¶ ®åi ë bê s«ng Hång, hiÖn c¸ch s«ng kho¶ng 1 km. D©n gian cßn gäi lµ khu "Cæ bång", "Tam khu" hay "Khu L¨ng", v× t¬ng truyÒn ®©y lµ khu mé Lý Nam §Õ; xa cã ®Òn thê Lý Nam §Õ vµ Lý Thiªn B¶o, sau dêi ra lµng Danh Hùu. Quanh khu ®åi lµ ®ång lÇy bao bäc. Xa lµ khu ®Êt cÊm, chØ cã ngµy tÕ lÔ d©n míi vµo, ®i b»ng thuyÒn. Nh×n xa, ®éng KhuÊt L·o tr«ng nh mét b«ng sen, cuèng b¸m vµo d·y rõng CÊm thuéc x· V¨n Lang, 3 c¸nh xße trªn c¸nh ®ång chiªm tròng thuéc x· Cæ TuyÕt. Còng nh Danh Hùu, lµng Tù Cêng (c¸ch Danh Hùu 1km) còng cã ®Òn thê Lý BÝ vµ Lý Thiªn B¶o. C¶ vïng nµy kiªng tªn BÝ - gäi lµ BÇu, kiªng tªn B¶o - gäi lµ BiÓu. ViÖc thê Lý BÝ ngµy tríc theo nghi lÔ thê vua:
T¬ng truyÒn, vÒ cuèi ®êi, Lý Nam §Õ bÞ mï. ThÇn thµnh hoµng Danh Hùu vÉn ®îc c¸c lµng chung quanh gäi lµ "Vua mï" vµ khi tÕ lÔ, ph¶i xíng tªn c¸c vËt phÈm ®Ó thÇn biÕt. Theo sö cò cña ta, tõ sau khi rót vÒ ®éng KhuÊt L·o, Lý Nam §Õ bÞ ®au yÕu lu«n. ¤ng giao binh quyÒn cho TriÖu Quang Phôc. Hai n¨m sau, vua mÊt (548) (10). (1) Mét thíc b»ng 40 cm. (2) V¹n Xu©n lµ v¹n mïa xu©n, cã ý mong muèn ®Êt níc bÒn v÷ng l©u dµi. (3) V¹n Thä lµ sèng l©u hµng v¹n n¨m, còng cã ý mong muèn v÷ng ch¾c bÒn l©u. (4) Khai Quèc lµ më níc, nay lµ chïa TrÊn Quèc ë bªn Hå T©y, Hµ Néi. * Chó thÝch (1) Theo §¹i ViÖt sö ký toµn th th× Lý BÝ, tiªn tæ lµ ngêi B¾c, l¸nh n¹n sang miÒn ®Êt níc ta tõ ®Çu C«ng Nguyªn, tr¶i 7 ®êi thµnh ra ngêi Nam, ®Õn Lý BÝ, ®· h¬n 5 thÕ kû. ChÝnh sö Trung Quèc nh L¬ng Th (q.3). TrÇn th (q.1) gäi lµ "Giao Ch©u thæ nh©n" hay "thæ hµo". (2) Theo ViÖt ®iÖn u linh, Lý BÝ ngêi huyÖn Th¸i B×nh. C¸i tªn nµy míi xuÊt hiÖn n¨m 712. Theo Gi¶ §am ký: "Tõ An Nam (Tèng B×nh - Hµ Néi) qua Giao ChØ (Tõ Liªm, Hoµi §øc). Th¸i B×nh, h¬n 100 dÆm th× ®Õn Phong Ch©u". VËy Th¸i B×nh thuéc ®Êt S¬n T©y cò (nay lµ ngo¹i thµnh Hµ Néi). Theo Toµn th vµ ViÖt sö lîc n¨m 950, X¬ng V¨n ®em qu©n ®i ®¸nh 2 th«n §êng. NguyÔn ë Th¸i B×nh. §êng tøc lµ §êng L©m, n¬i c¸t cø cña Ng« NhËt Kh¸nh (nay thuéc huyÖn Ba V×). NguyÔn lµ NguyÔn Gia Loan, n¬i c¸t cø cña NguyÔn Khoan, còng tù xng lµ Th¸i B×nh (NguyÔn Gia Loan nay ë x· Minh T©n, huyÖn VÜnh L¹c, tØnh VÜnh Phóc. VËy Th¸i B×nh, quª Lý BÝ lµ vïng hai bê s«ng Hång, phÝa trªn thÞ x· S¬n T©y bªn h÷u vµ Yªn L¹c, B×nh Xuyªn cò bªn t¶ ng¹n. §Ých x¸c lµ lµng nµo th× cha râ. Theo §¹i ViÖt sö ký toµn th quª Lý BÝ ë Th¸i B×nh thuéc phñ Long Hng tøc thuéc ®Êt Th¸i B×nh ngµy nay. Hai lµng Tö C¸c vµ C¸c §«ng ë Th¸i Thôy, Th¸i B×nh cã 2 ®×nh thê Lý BÝ nhng vïng nµy chØ c¸ch biÓn 2km, d©n míi khai th¸c chõng vµi tr¨m n¨m nay, cã lÏ thÕ kû 6 cßn lµ vïng biÓn hay vïng lÇy. D©n gian còng kh«ng cho ®©y lµ vïng quª Lý BÝ. Tham kh¶o §ç §øc Hïng. VÒ tªn ®Êt Th¸i B×nh, quª h¬ng cña Lý B«n. Nghiªn cøu lÞch sö sè 191, Hµ Néi, 1980, tr.63-65. (3) Nhµ L¬ng chia nhá Giao Ch©u cò, lËp nhiÒu ch©u míi: a) ¸i
Ch©u trªn ®Êt quËn Cöu Ch©n xa (Thanh Hãa). (4) L¬ng th q.3 chÐp: "Lý BÝ liªn kÕt víi hµo kiÖt vµi ch©u ®ång thêi lµm ph¶n (!)" (5) Theo truyÒn thuyÕt ë B×nh Xuyªn, Yªn L·ng th× Lý BÝ lµ ngêi cã tµi trÝ, bÞ th sö nhµ L¬ng lµ Tiªu T nghi ngê, ph¶i ®i trèn. ¤ng vÒ tr¹i DiÕn T¸o thuéc Yªn L·ng n¬ng n¸u. T¹i ®©y «ng ®· gÆp TriÖu Quang Phôc ®ang ë víi b¸c lµ Triªu Quang Thµnh t¹i chïa DiÕn T¸o. Quang Phôc ®· theo ngay Lý BÝ. ë DiÕn T¸o, «ng ®îc c¸c phô l·o trong vïng cïng d©n lµng hÕt søc b¶o vÖ, ñng hé vµ cung ®êng chu ®¸o. Khi Lý BÝ khëi nghÜa, toµn thÓ d©n chóng vïng nµy ®Òu theo «ng. Khëi nghÜa thµnh c«ng, Lý BÝ lªn lµm vua, ®èi xö víi d©n §«ng Lç, DiÕn T¸o rÊt hËu. (6) Lý Phôc Man ®îc thê ë Yªn Së (Hoµi §øc) vµ nhiÒu lµng vïng ®ång b»ng, t¬ng truyÒn lµ ngêi lµng Yªn Së tøc Cæ Së xa. Ph¹m Tu vµ Lý Phôc Man lµ mét ngêi hay h¹i ngêi vµ quan hÖ víi nhau nh thÕ nµo, ®Êy lµ mét vÊn ®Ò ®· ®îc ®Æt ra tõ l©u, nhng cha cã ®ñ cø liÖu khoa häc ®Ó kÕt luËn. (7) Theo Tù trÞ th«ng gi¸m (q.159)
Lý BÝ ®· ®em 3 v¹n qu©n trÊn gi÷ ë Chu Diªn (m¹n
Hng Yªn ven s«ng Hång, s«ng §uèng?), cïng qu©n B¸ Tiªn ®¸nh nhau ë ®ã. (8) Tham kh¶o: Vò Kim Biªn, VÒ hå §iÓn TriÖt, Nghiªn cøu lÞch sö sè 172. 1-2-1977 tr.75-78. (9) Cã ý kiÕn cho KhuÊt L·o lµ m¹n Tuyªn Quang. C¸ch Tuyªn Quang 10 km trªn ®êng ®i Yªn B¸i, cã ®Òn thê Lý Nam §Õ. T¬ng truyÒn ®ã lµ n¬i Lý Nam §Õ bÞ giÕt. Xem NguyÔn Quang Lôc, LÞch sö Hµ Néi. Giã ViÖt, Sµi Gßn. 1952 tr.198. (10) Theo TrÇn Th q.1, th¸ng ba n¨m
Th¸i Thanh thø 2 ®êi L¬ng Vò §Õ (4-548) ngêi L·o giÕt Lý BÝ, c¾t ®Çu
®em nép qu©n L¬ng! |
Thêi sù
§êi sèng chÝnh trÞ
Kinh tÕ - X· héi
V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang